✨ मराठवाडा मुक्तीसंग्राम दिन विशेष लेख
"स्वातंत्र्यानंतरचं खरं स्वातंत्र्य"
१५ ऑगस्ट १९४७ हा दिवस संपूर्ण भारतासाठी अभूतपूर्व होता — कारण त्या दिवशी तब्बल दोन शतकांच्या ब्रिटिश गुलामगिरीनंतर भारत स्वतंत्र झाला. पण या स्वातंत्र्याच्या सुवर्णक्षणातही देशाच्या काही भागांमध्ये अजूनही अंधार दाटलेला होता.
काही संस्थानं – विशेषतः काश्मीर, जुनागढ आणि हैद्राबाद – ह्या स्वतंत्र भारतात सामील होण्यास तयार नव्हत्या. त्यामुळे देश जरी स्वतंत्र झाला, तरी या संस्थानातील नागरिकांसाठी पारतंत्र्याचीच चाड कायम होती.
हैद्राबाद संस्थान, ज्यामध्ये आजचा मराठवाडा, तेलंगणा आणि कर्नाटकाचा काही भाग होता, हे त्या काळी निजाम मीर उस्मान अली खान बहाद्दूर यांच्या अधिपत्याखाली होते.
हैद्राबाद संस्थानात एक स्वतंत्र राष्ट्र स्थापण्याचा उद्देश बाळगणाऱ्या निजामाने भारतात विलीन होण्यास नकार दिला. त्यामुळेच येथील जनतेसाठी खऱ्या अर्थाने स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी एक वेगळा सशस्त्र लढा उभारावा लागला — आणि हाच लढा होता मराठवाडा मुक्तीसंग्राम.
---
❖ मुक्तीसंग्रामाची ठिणगी
हैद्राबाद संस्थानाच्या नागरिकांनी पारतंत्र्य झुगारून स्वतंत्र भारतात विलीन होण्यासाठी बंड पुकारले. या ऐतिहासिक संघर्षाचं नेतृत्व स्वामी रामानंद तीर्थ, दिगंबरराव बिंदू, गोविंदभाई श्रॉफ, राविनारायण रेड्डी, भाऊसाहेब वैशपायन, बाबासाहेब परांजपे, विजयेंद्र काबरा यांसारख्या राष्ट्रभक्तांनी केलं.
या लढ्याचे बाळकडू होते – अन्यायाविरुद्ध बंड, देशप्रेम, आणि स्वराज्याची आस. या आंदोलनात सहभागी झालेले कार्यकर्ते धन-दौलतीने श्रीमंत नव्हते, पण विचारांनी, तत्त्वांनी, आणि राष्ट्रप्रेमाने ते विलक्षण समृद्ध होते.
त्यांच्यासारख्या पुरुषोत्तम चपळगावकर, अनंत भालेराव, यांचं योगदान शब्दात मांडणं अशक्य आहे. त्यांच्या विचारसरणीमध्ये न भावनिक लाचारी होती ना निजामाच्या प्रलोभनांमुळे डळमळणारी निष्ठा.
---
❖ रझाकारांचा दहशतवाद आणि दलितांवरील अत्याचार
या काळात निजामाच्या सेनेने आणि कासीम रझवीच्या नेतृत्वाखालील 'रझाकार' संघटनेने हिंदू जनतेवर क्रूर अत्याचार सुरू केले. सामान्य नागरिकांची कत्तल, महिलांवर बलात्कार, जबरदस्तीने धर्मांतरण – अशा अनन्वित अत्याचारांनी परिस्थिती अधिकच भयंकर झाली होती.
या अराजकतेच्या विरोधात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी ठाम भूमिका घेतली. रझाकारांनी त्यांना २५ कोटींचे आमिष दिले, मुस्लिम धर्म स्वीकारण्याचा प्रस्ताव दिला आणि उच्च स्थानांची लालूच दाखवली.
मात्र बाबासाहेबांनी तडाख्यात उत्तर दिलं:
> "आम्ही आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल असू, पण आत्मसन्मानाने जगणारे आहोत. धर्मांतरासाठी कोणाकडेही इतकी ताकद नाही."
१८ आणि २७ नोव्हेंबर १९४७ रोजी बाबासाहेबांनी जबरदस्तीने धर्मांतरित झालेल्या दलितांना पुन्हा आपल्या धर्मात परतण्यासाठी आवाहन केलं. हे कार्य केवळ सामाजिक नव्हे तर राजकीय आणि सांस्कृतिक क्रांतीचं प्रतीक ठरलं.
---
❖ गावोगावी पेटलेला संघर्ष
मराठवाड्याच्या प्रत्येक गावात निजामशाहीविरुद्ध जनतेनं उठाव केला. यामध्ये असंख्य वीरांनी जीवाची पर्वा न करता सहभाग घेतला:
काशिनाथ कुलकर्णी – पंतप्रधान व निजाम यांच्या भेटी टाळण्यासाठी पूल उडवले.
दगडाबाई शेळके – "मराठवाड्याची राणी लक्ष्मीबाई" म्हणून ओळखल्या गेल्या.
विठ्ठलराव लाटकर (बीड), हरिश्चंद्र जाधव (लातूर), जनार्दन होर्तकिर (उस्मानाबाद), सूर्यभान पवार (परभणी), देवराव कवळे (नांदेड), जीवनराव बोधनकर – ह्या सर्वांनी रझाकारांच्या तोंडावर थप्पड मारली.
हे फक्त काही मोजके नावं. अशा हजारो ज्ञात-अज्ञात क्रांतिकारकांनी हा लढा तेजस्वी केला.
---
❖ पोलीस अॅक्शन: निर्णायक क्षण
निजामने भारतात सामील होण्यास वारंवार नकार दिल्यावर भारत सरकारने १३ सप्टेंबर १९४८ रोजी "पोलीस अॅक्शन" सुरू केली.
सरदार वल्लभभाई पटेल यांच्या नेतृत्वाखालील भारतीय फौजांनी सोलापूर, चाळीसगाव, बुलढाणा, वरंगल, बिदर आदी भागातून हैद्राबादवर चढाई केली.
२-३ दिवसांतच नळदुर्ग, तुळजापूर, परभणी, जालना, औरंगाबाद हे भाग ताब्यात आले.
अखेर १७ सप्टेंबर १९४८ रोजी निजामने शरणागती पत्करली. हैद्राबाद संस्थान स्वतंत्र भारतात विलीन झालं. मराठवाड्याच्या जनतेला प्रत्यक्ष स्वातंत्र्य मिळालं.
ही फौजी कारवाई इतिहासात "ऑपरेशन पोलो" किंवा "पोलीस अॅक्शन" म्हणून ओळखली जाते.
---
❖ लोहपुरुषांचं अमर योगदान
ह्या ऐतिहासिक विजयामागे सरदार वल्लभभाई पटेल यांचं कणखर नेतृत्व आणि धैर्य होतं. त्यांनी संयम, मुत्सद्देगिरी आणि कठोर निर्णयशक्तीने हे स्वप्न पूर्णत्वास नेलं. म्हणूनच देश त्यांना "लोहपुरुष" म्हणतो.
---
❖ आजचा मराठवाडा – अपूर्ण स्वप्न?
आज ७५ वर्षांनंतरही मराठवाडा हा भौगोलिक, आर्थिक, औद्योगिक, सामाजिक दृष्ट्या इतर भागांपेक्षा मागे आहे.
१९६० रोजी मराठवाडा महाराष्ट्रात सामील झाला तरी विकासाचा अनुशेष आजही पूर्ण झालेला नाही.
अलीकडेच तेलंगण वेगळं झालं. पण मराठवाडा विभक्त होण्याची भाषा कधी केली गेली नाही – हे येथील जनतेच्या एकात्मतेचं आणि सहनशीलतेचं उदाहरण आहे.
---
❖ हेच खऱ्या अर्थाने पूर्वजांचं तर्पण!
आज आपण ह्या मुक्तीसंग्रामातील हुतात्म्यांची आठवण साजरी करतो. पण त्यांचं खरं स्मरण म्हणजे –
मराठवाड्याला विकसित, सक्षम आणि समृद्ध बनवणं.
आपण सगळे मिळून त्या अधुर्या स्वप्नांना पूर्णत्व द्यावं – हाच खरा ‘श्राद्ध’ आणि हाच खरा ‘तर्पण’ ठरेल.
---
🙏 मराठवाडा मुक्तीसंग्राम दिनाच्या सर्वांना अभिवादन!
> स्वातंत्र्य... पण "स्वातंत्र्यानंतरचं स्वातंत्र्य"!
ह्या भूमीचा स्वाभिमान अमर राहो. जय हिंद! जय महाराष्ट्र! जय मराठवाडा!
टिप्पणी पोस्ट करा